CEPF и WWF халықаралық қорларының қолдауымен «Табигат» ассоциациясының  жүзеге асырып жатқан «Жетісу Алатауындағы тұрақты туризмді дамыту» грантының мақсаттарының бірі, жобалы аймақтағы қар барысының популяциясын зерттеу және оны сақтап қалу болып табылады. Сондықтан жобаға жабайы жануарлардың популяциясын бақылау мақсатында зоолог Ғалымдар, аңшылық шаруашылық қызметкерлері және жергілікті тұрғындар жұмылдырылған. Жабайы жыртқыштарға жемтік базасы болып табылатын тұяқты популяциялардың ядросын камералық қақпандар, сурет бейне камералары, бақылауға арналған оптика анықтауға мүмкіндік береді.

Мүмкін осы жерлердің фаунасын зерттеу барысында қар барысын көріп қалуға болады. Жобамен қамтылған аймақтың жартысына жуық бөлігі аңшылық шаруашылықтардың ауданы.  Бүкіл әлемде аңшылық шаруашылық табиғатты пайдаланудың тұрақты моделі болып мойындалған. Бұл тұжырымдаманың астарында не жатыр? Жабайы жануарлар, бұл орман, балық немесе пайдалы қазбалар секілді табиғи ресурс, бірақ соңғысынан айырмашылығы ол қайта қалпына келеді. Жануарлар ресурстарын пайдаланудың бұл тұрақты формасы оның өзіне-өзі жеткіліктілігін, шегерулері мен қарсы салмақтылығын шарттандырады.

Аңшылық шаруашылық жануарларды сақтайды және көбейтеді, сол үшін ол өкіметтен жануарлар ресурстарының тіркелген санына сәйкес белгілі бір пайызын алады, аңшылар рұқсат қағазын ала отырып аңшылық пайдаланушыларды қаржыландырады, олар өз кезегінде алынған қаражатты орманшылар еңбегіне және биотехникалық шараларға жұмсайды.

Аңшылық шаруашылық және аңшылар жабайы жануарлардың санын көбейтуге мүдделі ,себебі олар пайда табушылар болып табылады. Жабайы жануарлардың санағы өте қиын процесс, олардың көбісі жасырын өмір салтын ұстанады және адамға қауіпті жерді мекендейді, кейде тіршілік ету ортасы жетуге қиын жерлерде орналасады. Әлемде жабайы жануарлардың санағын жүргізу туралы ондаған  түрлі әдістер бар, бірақ олардың ешқайсысы мінсіз емес.

Мейлінше дәл нәтижені жылдың әртүрлі мезгілдерінен жинақталған түрлі әдістер арқылы алуға болады. Тянь-Шань, Жоңғар және Іле-Алатау тауларындағы жағдайда Табиғат» Ассоциациясына кіретін аңшылық шаруашылықтар  камералық қақпандар арқылы тұзды жалаптар мен соқпақтардан,  негізінен визуалдық бақылау әдісін пайдаланады және есептік топтардан деректер жинақтайды. Ортаазиялық тауешкі қыс мезгілінде әдетте тігінен 1000 метірге төмендейді және шамамен 2000 метірлік биіктіктегі табындарда орналасады, бірақ соңғы жылдардағы қар аз қыс тауешкілерге өздерінің ыңғайлы альпі белдеуінде болуға мүмкіндік береді. Бұл деңгейде тауешкілерге жыртқыштардан жасырыну оңай.

Маралдар өздеріне үйреншікті орманның шекарасында өмір сүреді. Жайылуға таңғы және кешкі уақыттарда жоғарғы шалғындарға шығады. Тұяқтылардың популяциясының өсуіне ықпал ететін негізгі себеп ол жем-шөп базасы, эпизотия және жыртқыштар. Алматы облысының аңшылық шаруашылықтарының көпшілігінде мал жаю жұмыстары жүргізілуде, 2021 жылғы құрғақшылық жағдайында жекелеген аудандарда малдың айтарлықтай шамадан тыс жайылуы байқалды, көбінесе малшылар демалыс аймақтарын бұзып, орман қорында мал жаюда, бұл заңға қайшы келеді. Тыныш аймақтарды аң аулаушылар ауылдық округтер әкімдіктерімен келіседі, бұл аңшылық шаруашылықтары аумағының шамамен 10% құрайды.

Қыста аңшылар мен орманшылар жануарларды азықтандыруды жүзеге асырады, жануарлардың қатал жағдайларда өмір сүру деңгейін арттырады. Эпизоотиялар немесе эпидемиялар әртүрлі себептермен орын алады, бірақ әдетте, соңғы жылдары бұл үй жануарларынан жабайы табиғатқа берілетін аурулар: пастереллез, бруцеллез, катур… Жабайы жануарлар ветеринарлық көмек көрсету мүмкіндігінен айырылған, сондықтан аурулардың таралуына тек табиғи кедергілер сеп болады сене аламыз.

Жабайы сүтқоректілердің популяциясына әсер ететін негізгі жыртқыштар – ит тұқымдастар, мысықтар және аюлар. Ең алдымен қасқыр мен шибөрі, одан кейін сілеусін, аю және барыс. Жабайы иттер биоәртүрлілікке үлкен қауіп төндіреді. Қазақстанда мемлекет қасқырлар мен шибөрінің санын реттеуге рұқсат береді, сонымен қатар кез келген аңшы аң аулау кезінде басқа кез келген зиянды жыртқыштарды атып ала алады. Егер маршруттардағы арнайы фото және бейнеоптиканы қолданатын визуалды бақылау әдістері тұяқты жануарларды санауға өте қолайлы болса, жасырын өмір салтын ұстанатын жыртқыштарды бақылау үшін жердегі негізгі көші-қон жолдарында орнатылған камералық тұзақтарды қолданған дұрыс.

Жалпы, тұяқтылар және олармен бірге біздің тау биотоптары жағдайында жыртқыштар күшті маусымдық миграциядан зардап шекпейді, қыстау кезінде экспозицияның өзгеруі және қардың мөлшерімен байланысты тік жылжулар байқалады. Соған қарамастан, жануарлар популяциясының құрамы мен сапасының ең дәл бейнесін беретін есеп жұмыстары жыл бойы жүргізілуі керек.

Есептік  топтар қыста, әдетте, жаяу жылжиды, жануарлардың маршруттар бойынша түрлері мен іздерін бақылау деректері бойынша, жердегі жануарлардың орташа санын анықтайды. Тұяқты жануарлар мониторингінің тағы бір маңызды аспектісі сортаңдарды – минералды қоректену көздерін құру болып табылады. Табиғатта табиғи тұз жалаптары бар, бірақ көп емес. Жабайы жануарлар мұндай жерлерге міндетті түрде барады.

Аңшылар сурет және бейнематериалдарды пайдалана отырып, топтардың құрамына және ерекше белгілеріне, мысалы, мүйіздерге қарай, әртүрлі аймақтардағы популяциялардың картасын жасайды. Жобаға қатысатын орманшылар мен еріктілердің тіркеу топтарынан жаздың ортасында орнатылған камералық қақпандардан алғашқы мәліметтерді алды. Тамаша кадрлар жануарлардың әртүрлі түрлерін, соның ішінде Қызыл кітапқа енгізілгендерді көрсетеді. Сібір тауешкісі, марал, Тянь-Шань арқары, Түркістан сілеусіні, сұр қасқыр, Тянь-Шань аюы, жабайы шошқа, сібір елігі және қар барысы. Барлық деректер өңдеу үшін зоологтарға тапсырылды, ал орман аймағында төменгі деңгейлерде камералық қақпандар орнатылады.

Джумалиев Қажым 05.12.2022 ж